Παρασκευή 9 Μαρτίου 2018

Η αρετή της αριστείας


                                           
                                                            Η αρετή της αριστείας
                                                                                                          Παπατσίρος Απόστολος
                                                                                                                   φιλόλογος
  Η αρετή και η αριστεία ως λέξεις έχουν κοινή ετυμολογική ρίζα (αρ- εκ του αραρίσκω=αρμόζω)  και ως έννοιες είναι αλληλένδετες, έχουν σημασιολογική συγγένεια. Δε νοείται αριστεία για έναν άνθρωπο δηλαδή διάκριση και υπεροχή έναντι των άλλων, χωρίς την αρετή δηλαδή την ηθική και πνευματική του ποιότητα ή τη σωματική του ικανότητα. Η αριστεία αρχικά ήταν συνυφασμένη με το ηρωικό ιδεώδες, την ανδρεία στη μάχη, τα "κλέα ανδρών", από την εποχή του Ομήρου. Όλη η ε΄ ραψωδία της Ιλιάδας για παράδειγμα ήταν αφιερωμένη στον Διομήδη κι εξυμνούσε τα κατορθώματά του στη μάχη (αριστεία Διομήδους). Στην Ιλιάδα άλλωστε υπάρχει και η πιο γνωστή για την αριστεία φράση, "αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων", που ήταν ευχή και προτροπή, του Ιππόλοχου στον γιο του, τον άρχοντα των Λυκίων, Γλαύκο, δηλαδή "πάντα να αριστεύεις και να υπερέχεις των άλλων".
   Από την εποχή του Ομήρου η αριστεία ήταν -εκτός από την τιμή και τη γενναιοψυχία του ήρωα στο πεδίο της μάχης, που του εξασφάλιζε και την υστεροφημία- και ένα παιδευτικό ιδεώδες που γαλουχούσε τις επόμενες γενιές ηρώων. Αριστεία ήταν επίσης και η νίκη ενός αθλητή στους ολυμπιακούς αθλητικούς αγώνες, που επιβεβαιωνόταν με ένα στεφάνι αγριελιάς, τον "κότινο", ως "έπαθλον" και συνοδευόταν με τη δόξα του νικητή και την ιδιαίτερη τιμή για την πόλη και την οικογένειά του. Συμβολικά λέγεται πως σε κάποιες πόλεις γκρέμιζαν και μέρος απ' τα τείχη τους όταν υποδέχονταν τους νικητές. Άριστοι στα ομηρικά χρόνια θεωρούνταν και οι ευγενείς, όσοι ήταν δηλαδή ευπατρίδες, αγαθοί ή εσθλοί. Στον Πλάτωνα η αριστεία αποτελεί ανώτερη ηθική αξία και ιδανικό σκοπό της ζωής και στον Αριστοτέλη σημαίνει πολιτική αρετή και τελειότητα (εντελέχεια).
    Για πολλούς αιώνες αργότερα η αριστεία υπήρξε επαινετή ως αγαθή προαίρεση του ανθρώπου και ταυτίστηκε περισσότερο με την αρετή της γνώσης και τη φιλομάθεια, όσο κι αν οι γενικότερες συνθήκες ζωής το επέτρεπαν. "Κάλλιο γνώση παρά γρόσι" έλεγαν οι ολιγογράμματοι Έλληνες, από την εποχή της τουρκοκρατίας ακόμα κι έκαναν αγώνα για να βρουν δασκάλους ή γραμματικούς να στείλουν τα παιδιά τους, να τα διδάξουν για να προκόψουν στη ζωή τους. Και η ελπίδα τους ήταν να μορφωθούν και να σπουδάσουν να γίνουν δάσκαλοι της αρετής τα ίδια. Κι αυτό ήταν το ιδανικό που αφύπνισε εθνικά κι ελευθέρωσε τους Έλληνες, τ' όραμα του Ρήγα και η ρήση του Κοραή ("δράξασθε παιδείας"). Αυτό μεγάλωσε και τις επόμενες γενιές και έδωσε όραμα στο έθνος κι ανέδειξε σπουδαίες μορφές στα γράμματα και τους κοινούς αγώνες. 
    Κι ενώ η αριστεία πάντα είχε μια ηθική βάση ως κοινωνική αρετή και αποτελούσε επιδιωκόμενο σκοπό των νέων στην απόκτηση αγωγής και γνώσης, σήμερα κάποιοι αμφισβητούν την αξία της και την απορρίπτουν ως παιδευτική αρχή στο σχολείο. Ο λόγος είναι λέει ότι με την "αρχή των αρίστων" καταργείται η ισότητα στο σχολείο και γίνονται διακρίσεις εις βάρος των άλλων μαθητών, των πιο πολλών, που μειονεκτούν κι αυτό δε θεωρείται σωστό ούτε και δημοκρατικό. Έτσι για αυτούς καθετί που διακρίνει τους μαθητές και τους κατηγοριοποιεί με βάση τα πνευματικά τους χαρίσματα ή τις επιδόσεις τους γενικά δεν είναι επιθυμητό, δεν είναι αποδεκτό ούτε και αποδοτικό ως παράδειγμα γιατί ενθαρρύνει τον ανταγωνισμό στην τάξη.
    Χρειάζεται άραγε να πούμε ότι είναι αφελές κι επικίνδυνο το σκεπτικό αυτό; Ότι καταστρέφει ό,τι καλό υπήρχε στο σχολείο εδώ και δεκαετίες κι έδινε στους μαθητές το κίνητρο για αγωγή και γνώση; Ότι απαξιώνει τους άριστους και τους πραγματικά καλούς χάριν της ομοιομορφίας και της ¨ήσσονος προσπαθείας¨; Ότι αυτό δεν είναι καθόλου δημοκρατικό ως άποψη γιατί η ισότητα στις ευκαιρίες δε σημαίνει και ισοπέδωση της αξίας. 
    Η κατάργηση της αριστείας μας θυμίζει τον πολύ γνωστό διδακτικό μύθο του Ηροδότου για τον τύραννο της Μιλήτου Θρασύβουλο, ο οποίος έκοβε τα στάχυα του χωραφιού που εξείχαν των υπολοίπων και τα έριχνε κάτω (...ἐκόλουε αἰεὶ ὅκως τινὰ ἴδοι τῶν ἀσταχύων ὑπερέχοντα, κολούων δὲ ἔρριπτε... 5.92ζ.2) για να δείξει στον απεσταλμένο κήρυκα του Περίανδρου -που μόλις είχε γίνει τύραννος- το πως θα πρέπει να επιβάλλει την εξουσία του στους Κορίνθιους. Δηλαδή κόβοντας τα κεφάλια των εκλεκτών, των αρίστων, ώστε να μην ξεχωρίζει κανείς, να μην υπερέχει κανένα κεφάλι. Έτσι λοιπόν αυτή τη λογική της ακέφαλης κοινωνίας, που γίνεται και άβουλη μάζα εύκολα την ποδηγετείς, την ελέγχεις ολοκληρωτικά και απολαμβάνεις τη μακαριότητα της εξουσίας σου, χωρίς ενοχλητικούς αρίστους και εκλεκτούς πολίτες.
    Το πρόσχημα για την υπηρέτηση της ισότητας όλων των μαθητών και την αποφυγή διακρίσεων στο σχολείο δεν αναιρεί την ανάγκη της αξιοκρατίας στην τάξη. Η ισότητα υπάρχει στα δικαιώματά τους. Οι δυνατότητές τους όμως διαφέρουν, γιατί απορρέουν από την ιδιαίτερη φύση του καθενός κι εξάλλου δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια θέληση στη ζωή. Αλλά κι από πότε η ισότητα καταργεί τη δικαιοσύνη; Η αριστεία είναι απόδοση δικαιοσύνης για αυτόν που πραγματικά τ' αξίζει, γιατί ο αγώνας του τον ξεχωρίζει και τον επιβραβεύει με τιμή, "τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών, τα δύσκολα και τ' ανεκτίμητα Εύγε".
    Όσοι υποστηρίζουν ότι η αριστεία είναι αντίθετη στο πνεύμα της ισότητας και της δημοκρατίας, που πρέπει να υπάρχει στο σχολείο σήμερα, επικαλούνται και τον έντονο ανταγωνισμό των μαθητών, που απαξιώνει τη γνώση αυτή καθεαυτή και δημιουργεί προβλήματα επικοινωνίας ή συνεργασίας μεταξύ τους. Το λάθος τους εν προκειμένω είναι ότι ταυτίζουν την αριστεία γενικά με τη φιλοπρωτία που δείχνουν ορισμένοι μαθητές, οι οποίοι παρακινούνται περισσότερο από το σπίτι τους ίσως ή και κάποιους φροντιστές ακόμα στις εξετάσεις. Αριστεία είναι το πνεύμα διάκρισης που οδηγεί στην άμιλλα, ενώ φιλοπρωτία το πάθος της πρωτιάς που γεννά τον ανταγωνισμό. Η πρώτη είναι αρετή η δεύτερη αρρώστια. Το πάθος αυτό της φιλοπρωτίας έφθειρε τα ήθη των ηρώων, τους τύφλωνε τον νου, τους έκανε να ζηλεύουν και να φθονούν τους άλλους και τελικά τους οδηγούσε στην καταστροφή. Έτσι κι ο Τελαμώνιος Αίας θύμωσε που δεν πήρε τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα, "αριστίνδην", απ' τους άλλους Αχαιούς, κυριεύτηκε από την άτη, τη συσκότιση του νου, γιατί αυτοί τα δώσανε στον Οδυσσέα, κι έτσι έσφαξε χολωμένος ένα κοπάδι βόδια και μετά από την ντροπή του αυτοκτόνησε, από "υπεροψίαν και μέθην".  Αλλά κι ο Θεμιστοκλής έχασε τον ύπνο του από τη νίκη του Μιλτιάδη στον Μαραθώνα «ουκ εά με καθεύδειν το του Μιλτιάδου τρόπαιον» («δεν με αφήνει να κοιμηθώ το τρόπαιο του Μιλτιάδη»).     
       Το κακό για την εκπαίδευση άρχισε όταν καταργήθηκε η αριστεία στα δημοτικά σχολεία και αντί της αριθμητικής βαθμολογίας, που ίσχυε παλιά και διέκρινε τους μαθητές σε άριστους, πολύ καλούς, καλούς, μέτριους, κάτω του μετρίου και ανεπίδεκτους μαθήσεως, καθιερώθηκε το Α, Β, Γ και χάθηκε η παρτίδα. Τότε οι δάσκαλοι δυσκολεύονταν να βάλουν το Β κι έβαζαν με ευκολία το Α, γιατί τους πίεζαν με τον τρόπο τους οι φορτικοί γονείς, που ήθελαν να δούνε τα παιδιά τους να ξεχωρίζουν και ίσως να παίρνουν και τη σημαία στο τέλος, αφού γινόταν κλήρωση και η τύχη έτρωγε τον πραγματικά άριστο. Εννοείται πως Γ δεν έμπαινε ποτέ, εκτός κι αν ήσουν ειδική περίπτωση. Αυτοί οι μαθητές λοιπόν μετά στο Γυμνάσιο, πέρναγαν τις τάξεις χαλαρά ή έβγαζαν και βαθμό, αφού η επιείκεια των καθηγητών έδενε με τη βαθμοθηρία των γονιών και όλοι ήταν ευχαριστημένοι, άσχετα αν τα παιδιά δε μάθαιναν και πολλά πράγματα και αναγκάζονταν να πάνε φροντιστήριο για να τα καταλάβουν μετά στο Λύκειο, το οποίο βέβαια και συνέχιζε στο ίδιο πνεύμα της βαθμοθηρίας με εικονικούς βαθμούς και αριστούχους, ιδίως στη Γ τάξη, αφού το απολυτήριο μέτραγε στο σύνολο των μορίων εισαγωγής στις Πανελλαδικές εξετάσεις. Έτσι αριστεία ουσιαστικά υπήρχε μόνο στα γραπτά των Πανελλαδικών, που έδειχναν και την πραγματική εικόνα του μαθητή, κι αυτό σχετικό είναι. Και τώρα λέει θέλουν να βάλουν την ίδια βαθμολογική κλίμακα Α, Β, Γ που ισχύει στο Δημοτικό, και στο Λύκειο. Αυτό μας έλειπε...
    Η αριστεία δεν ταυτίζεται με την αριστοκρατία πλέον ας το ξεκαθαρίσουμε, ούτε με την πλουτοκρατία βεβαίως. Αυτό γιατί θεωρήθηκε από ορισμένους ότι τα πρότυπα σχολεία ήταν τα προνομιακά σχολεία των πλουσίων και της "καλής κοινωνίας" και γιαυτό καταργήθηκαν. Ο διαχωρισμός τους αφορούσε ποιοτικά χαρακτηριστικά λειτουργίας και όχι οικονομικά κριτήρια χρηματοδότησης. Εξάλλου και οι πιο πολλοί μαθητές τους ανήκαν στη μεσαία τάξη. Η αριστεία κάποιους τους ενοχλούσε, τη θεωρούσαν ταξική, συστημική και αντιδραστική ως άποψη, γιατί δεν ήταν εξισωτική στη βάση της και λαϊκιστική δηλαδή βολική στα σχέδιά τους για το νέο σχολείο με τις ποικίλες δράσεις (sic.) και δραστηριότητες, τα βιωματικά πρότζεκτ, τα νέα προγράμματα, οργανογράμματα, την κλήρωση της σημαίας, την κατάργηση των μαθητικών παρελάσεων, την κατάργηση (!) των Πανελλαδικών  εξετάσεων κλπ.
      Η αριστεία δεν αφορά μόνο τους μαθητές, αφορά και εμάς τους καθηγητές. Είναι το κίνητρο που λείπει από τους περισσότερους και ίσως η τελευταία ελπίδα για την εκπαίδευση μετά από συνεχείς και ανεπιτυχείς μεταρρυθμίσεις. Είναι η δύσκολη επιλογή γιατί θυμίζει αξιολόγηση. Και στο δημόσιο σχολείο η αξιολόγηση ακούγεται περισσότερο ως απειλή και λιγότερο ή καθόλου ως επιβράβευση. Ας αναλογιστούμε επομένως την ευθύνη που μας αναλογεί, αν νιώθουμε και την ανάγκη να γίνουμε καλύτεροι. Ή και ακόμα καλύτεροι δηλαδή άριστοι...