Έλλογη Σκέψη: Πνευματική ηγεσία:"Ο ρόλος και η παρουσία των πνευματικών ανθρώπων"

Κυριακή 30 Απριλίου 2017

Πνευματική ηγεσία:"Ο ρόλος και η παρουσία των πνευματικών ανθρώπων"

Πνευματικοί άνθρωποι: Διανόηση και διανοούμενοι

                                                                                            Παπατσίρος Απόστολος
                                                                                                                φιλόλογος

Από τους πρώτους μεγάλους πολιτισμούς της αρχαιότητας υπήρχε σαφής κοινωνική διάκριση των ανθρώπων, που μπορούσαν να διανοηθούν περισσότερο από τους άλλους, να εισηγηθούν πρωτότυπες ιδέες ή ανακαλύψεις και να δημιουργήσουν έργα ανεξίτηλα στο χρόνο. Οι βασιλείς τους έπαιρναν στην αυλή τους, τους έκαναν συμβούλους τους, τους ανέθεταν έργα πνοής και μεγαλοπρέπειας, γιατί ήξεραν ότι ο λαός τους αναγνώριζε τη σοφία ή το δημιουργικό τάλαντο και ήθελαν να καρπωθούν λίγη από την αίγλη τους. Πολλοί από αυτούς τους πνευματώδεις και χαρισματικούς ανθρώπους έγιναν νομοθέτες και πολιτικοί ταγοί, γιατί ο λαός τους εμπιστεύτηκε την εξουσία, την οποία όμως εγκατέλειπαν οικειοθελώς για να μην προδώσουν την εμπιστοσύνη του λαού. Τέτοιοι σοφοί νομοθέτες, πολιτικοί φιλόσοφοι, διανοούμενοι ποιητές ή συγγραφείς κι εμπνευσμένοι δημιουργοί ήταν η elite κάθε εποχής, οι πνευματικοί της άνθρωποι, που εισηγούνταν τις μεγάλες αλλαγές στην κοινωνία και διαμόρφωναν τις εξελίξεις στα γράμματα, τις τέχνες, τις επιστήμες και τον πολιτισμό. Γι’ αυτό τον λόγο ολόκληρες εποχές, όπως η αρχαία ελληνική διανόηση (5ος αι. πX), η ιταλική Αναγέννηση, η γερμανική Μεταρρύθμιση ή ο γαλλικός Διαφωτισμός, αποτέλεσαν σταθμό στην παγκόσμια ιστορία του πνεύματος.

Ποιος θεωρείται πνευματικός άνθρωπος:

Σύμφωνα με τον πιο αυστηρό προσδιορισμό της έννοιας πνευματικοί άνθρωποι θεωρούνται αυτοδίκαια όσοι υπερέχουν εμφανώς έναντι των άλλων, για το γνωστικό τους υπόβαθρο, τις πανεπιστημιακές σπουδές και τις διακρίσεις τους σε τίτλους, το επιστημονικό, διδακτικό και συγγραφικό τους έργο ή την καλλιτεχνική τους διαδρομή. Όλοι οι άνθρωποι γενικά των γραμμάτων και των τεχνών, οι διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές, οι επιστήμονες, οι συγγραφείς, οι λογοτέχνες, οι ελεύθεροι στοχαστές και δημιουργοί, είναι πνευματικοί άνθρωποι, για την εσωτερική πνευματική τους καλλιέργεια και το έργο τους, που θεωρείται όντως αξιόλογο και χαρακτηρίζει μια ολόκληρη εποχή.

Υπό την ευρύτερη έννοια πνευματικοί άνθρωποι είναι και όσοι έχουν κάνει ανώτατες σπουδές και μπορούν να επηρεάσουν ή και να διαμορφώσουν τη στάση των ανθρώπων, όπως είναι οι εκπαιδευτικοί, οι δικαστικοί, οι μορφωμένοι κληρικοί, οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι, οι τεχνοκριτικοί, οι ηθοποιοί του θεάτρου, οι σκηνοθέτες, οι συνθέτες, οι μουσικοί, οι τραγουδιστές κ.α. Οι πνευματικοί άνθρωποι έχουν εσωτερική καλλιέργεια και ήθος που δεν αμφισβητούνται από κανένα και παρουσιάζουν μια συνέπεια λόγων και έργων, ώστε να θεωρούνται σημαντικοί για την κοινωνία και τους θεσμούς της. Δε φτάνει δηλαδή να είναι κάποιος πολυδιαβασμένος ή να ¨ξέρει πολλά γράμματα¨ για να χαρακτηριστεί πνευματικός άνθρωπος, αν δεν αξιοποιεί τον πλούτο των εμπειριών του ή την πνευματική του δύναμη και υπεροχή επ’ ωφελεία της κοινωνίας στην οποία ζει.

Πότε ο πνευματικός άνθρωπος γίνεται ταγός:

Ο πνευματικός άνθρωπος όσο σπουδαίος επιστήμονας, πανεπιστημιακός δάσκαλος, φιλόσοφος, διανοούμενος, συγγραφέας ή καλλιτέχνης είναι ex officio δηλαδή εκ θέσεως ή εξ επαγγέλματος, δεν ανήκει στην πνευματική ηγεσία της εποχής του, αν δεν είναι πρωτίστως ον κοινωνικό και πολιτικό. Δεν αρκούν οι τίτλοι και οι διακρίσεις για το έργο τους, αν δεν έχουν σκοπό την ωφέλεια του συνόλου και δεν υπηρετούν με τις πράξεις τους τα πανανθρώπινα ιδανικά. Αυτή η ηθική κοινωνική αποστολή του πνευματικού ανθρώπου δε γίνεται να διαχωριστεί από το καθαρώς πνευματικό τους έργο. Διαφορετικά δεν είναι πνευματικοί ταγοί, δεν είναι η πραγματική διανόηση η intelligentsia, που έχει ανάγκη ο κόσμος, να αφουγκραστεί το σφυγμό της εποχής, να γίνει η φωνή των αδυνάτων και το παράδειγμα των ελεύθερων ανθρώπων που αγωνίζονται στη ζωή, αλλά μια ¨βολεμένη αριστοκρατία¨ του πνεύματος ή νομενκλατούρα. Κανένας δε λέει οι διανοούμενοι να υποτιμήσουν το πνευματικό τους έργο για το κοινωνικό τους χρέος ή να υποβιβάσουν τη σκέψη τους για να τους κατανοεί όλος ο λαός, αντιθέτως θα πρέπει να εμπνεύσουν τον λαό με το πνευματικό τους έργο. Όπως δεν μπορούμε να αποκόψουμε και να απομονώσουμε το πνεύμα από το σώμα των ανθρώπων, άλλο τόσο δεν μπορούμε να αποκόψουμε και να απομονώσουμε τον πνευματικό άνθρωπο από το σώμα της κοινωνίας ή την ίδια την εποχή του.

Ποια είναι η αποστολή των πνευματικών ανθρώπων:

1) Η πρώτη τους ευθύνη απορρέει από την κύρια ιδιότητά τους. Πρέπει να διατηρούν την πνευματικότητά τους και να υπηρετούν με συνέπεια και ήθος αυτό που επαγγέλλονται. Είτε πασχίζουν για την καταξίωση, είτε είναι ήδη καταξιωμένοι στον χώρο τους, δεν πρέπει να εγκαταλείπουν την προσπάθεια υπέρβασης του εαυτού τους, ούτε να επαναπαύονται σε όσα κέρδισαν, αλλά θα πρέπει να θέτουν πάντα κάποιους στόχους υψηλότερους κάθε φορά, ατομικούς και συλλογικούς. Έτσι οι θεράποντες της επιστήμης πάντα θα γοητεύονται από το μυστήριο της γνώσης και θα αναζητούν την Αλήθεια των πραγμάτων, ενώ οι υπηρέτες των Καλών τεχνών θα επιδιώκουν πάντα την τελειότητα.

2) Η γνώση τους θα πρέπει να μετασχηματίζεται σε κρίση και άποψη, σε φωτισμό ψυχής και να διώχνει τα σκοτάδια της αμάθειας ή της ημιμάθειας των ανθρώπων. Η γνώση και η εμπειρία δεν πρέπει να είναι προνόμια για λίγους εκλεκτούς ή μυημένους, αλλά να γίνονται αντικείμενο της εμπειρίας και κρίσης των άλλων. Έτσι θ’ ανυψώσουν πνευματικά τον λαό, θα τον εμπνεύσουν ηθικά, θα τον διαφωτίσουν και θα τον διαπαιδαγωγήσουν. Η γνώμη των πνευματικών ανθρώπων δεν είναι μια απλή γνώμη, αλλά μια συμβουλή, που σε πολλές περιπτώσεις αποδεικνύεται και προφητική, γιατί έχουν την πνευματική διαύγεια και την ηρεμία να διαβλέπουν και να ερμηνεύουν τις δυνάμεις που κρύβονται πίσω από τα γεγονότα ή τα φαινόμενα, που δεν κατανοούν οι άλλοι.

3) Η γνώση θα πρέπει να συνοδεύεται από την πράξη και να δίνει τη λύση στα προβλήματα ηθικών επιλογών. Δεν μπορεί ο πνευματικός άνθρωπος να είναι μέρος της κρίσης που ο ίδιος καταγγέλλει, τότε θα είναι ηθικά ανακόλουθος και πνευματικά αναξιόπιστος ως διανοούμενος. Γι’ αυτό τον λόγο πρέπει η ζωή του να εναρμονίζεται με τα ιδανικά του και τις αξίες που πρεσβεύει και διακηρύσσει, για να γίνεται έτσι ο ίδιος πρότυπο μίμησης και όχι αποστροφής. Αν διακηρύσσει την ελευθερία δεν πρέπει να σιωπά ή να λιποτακτεί σε ώρες κρίσης της δημοκρατίας, ούτε να κλείνεται στο σπίτι από φόβο μην φυλακιστεί. Οι πραγματικοί αγωνιστές της ελευθερίας δε μένουν στα λόγια, κινούν γη και ουρανό, γίνονται οι ίδιοι επαναστάτες και αν χρειαστεί θυσιάζονται για αυτή. Το παράδειγμα του Ρήγα είναι ίσως το πιο τρανταχτό και παράλληλα το πιο γοητευτικό.

4) Οι πνευματικοί άνθρωποι πρέπει να έχουν τη δύναμη να καταγγέλλουν τους φορείς της θεσμικής εξουσίας για τις κάθε λογής αυθαιρεσίες, καταχρήσεις και παραβάσεις των νόμων. Γι’ αυτό δεν πρέπει να εξαρτώνται από οικονομικά συμφέροντα ή πολιτικά κέντρα εξουσίας, γιατί διαφορετικά χάνουν την αντικειμενικότητά τους, ο λόγος τους είναι κατευθυνόμενος και ο ρόλος τους καθοδηγούμενος. Παύουν να είναι πνευματικοί άνθρωποι και από ελεύθεροι στοχαστές, γίνονται ιδεοληπτικοί, φανατικοί και εμπαθείς.

5) Η μόνη στράτευση του πνευματικού ανθρώπου, που συγχωρείται ή επιβάλλεται, είναι η στράτευση στην υπηρεσία του ανθρώπου. Γι’ αυτό πρέπει ν’ αγωνίζεται για το γενικό καλό, να προασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ισότητα και τις αρχές της δημοκρατίας στη χώρα του, αλλά και την παγκόσμια ειρήνη και τη σωτηρία του πλανήτη διεθνώς.

6) Οι πνευματικοί άνθρωποι θα πρέπει να στηλιτεύουν τα κακώς κείμενα της κοινωνίας, να καταδεικνύουν τις ανεπάρκειες των θεσμών και τις αναχρονιστικές νοοτροπίες των ανθρώπων και να αποκηρύσσουν τη συμβατική ηθική, την τυπολατρία και την υποκρισία της εποχής. Ακόμα θα πρέπει να διατηρούν την κριτική εφεκτική τους στάση απέναντι σ’ αυτή την άνευ όρων και ορίων τεχνολογική κορύφωση της εποχής μας, που δημιούργησε πολλές στρεβλώσεις και εξαρτήσεις στην καθημερινότητα μας και αλλοίωσε το κοινωνικό μας προφίλ, όσο και το περιβάλλον γύρω μας. Περισσότερο επικριτικοί θα πρέπει να είναι απέναντι σ’ αυτό το διαλυτικό πνεύμα της εποχής, που τα πάντα εξαρτώνται από την ανταγωνιστική οικονομία, τους νόμους της αγοράς, την ευμάρεια αγαθών και την καταναλωτική κουλτούρα των ανθρώπων. Αυτός ο ανελέητος υλισμός που μας κατέχει από μικρή ηλικία είναι η αιτία του παραγκωνισμού των ηθικών αξιών και των πνευματικών ενδιαφερόντων στη ζωή μας.

Πως εξηγείται η απουσία των πνευματικών ανθρώπων:

Η απουσία των πνευματικών ανθρώπων από την κοινωνική και πολιτική ζωή είναι συνήθως συνειδητή επιλογή και σκόπιμη στάση ζωής, από λογοτέχνες ή εικαστικούς κυρίως, γιατί έτσι βρίσκουν την ηρεμία και την απαιτούμενη αυτοσυγκέντρωση ώστε να γράφουν ή να δημιουργούν. Αποτραβιούνται από την κοινωνία, απομονώνονται στο χώρο τους και ασχολούνται μόνο με την τέχνη τους γιατί θεωρούν πως έτσι διατηρούν την ακεραιότητά τους, την αυτονομία της έκφρασής τους και υπηρετούν καλύτερα την τέχνη τους. Ο ισχυρισμός αυτός είναι όντως πειστικός αν σκεφτούμε πως η υπερβολική ενασχόληση κάποιων θεωρούμενων πνευματικών ανθρώπων με τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα γίνεται εκ του ασφαλούς και για λόγους δημοσιότητας. Πολλοί χρησιμοποιούν την κοινωνική κατάσταση για τη δική τους προβολή και καταφεύγουν στα Μέσα και κυρίως την τηλεόραση, για γίνουν πιο ελκυστικοί και να εντυπωσιάσουν το τηλεοπτικό κοινό, σαν να πρόκειται για πολιτικούς που βγήκαν προς άγραν ψήφων. Αυτή η εικόνα είναι πολύ οικεία σήμερα, γίνεται όμως κατανοητή ως προς τις προθέσεις από τον λαό και γι’ αυτό ανεπιθύμητη.

Αυτές οι δύο τάσεις είναι σημείο αντιλεγόμενο σε κάθε εποχή και είναι μια παραλλαγή της γνωστής διαμάχης στον χώρο της τέχνης και των δύο διαφορετικών δογμάτων, ¨η τέχνη για την τέχνη¨ και ¨η τέχνη για τον άνθρωπο¨. Κανένας δεν μπορεί να υποχρεώσει κανέναν να συμπεριφέρεται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, πόσω μάλλον όταν πρόκειται για ανθρώπους ευφυείς ή πνευματώδεις. Δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτος στις κρίσεις του για τους άλλους, όταν δε γνωρίζει την προσωπικότητά τους ή τα κίνητρα των επιλογών τους. Πολλοί αποστασιοποιούνται από την κοινωνία γιατί έτσι εμπνέονται περισσότερο και αισθάνονται καλύτερα με τον εαυτό τους, παρά με τους άλλους. Πολλοί είναι ιδιαίτερα σεμνοί και μοναχικοί από ιδιοσυγκρασία, άλλοι αγοραφοβικοί κι απόκοσμοι, ολιγόλογοι ή σιωπηλοί εκ πεποιθήσεως, οπότε δεν έχουν άλλο τρόπο να μιλήσουν παρά μόνο με το έργο τους και δίνονται σύψυχοι σ’ αυτό.

Στην ιστορία των γραμμάτων και των τεχνών υπάρχουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις ανθρώπων που κρύβονταν από τους ενοχλητικούς δημοσιογράφους, ή τους θαυμαστές τους ενώ ήταν άγνωστος ο τόπος διαμονής τους συνήθως. Οι πιο πολυσυζητημένοι μυστικοπαθείς ή ερημίτες συγγραφείς στην Αμερική ήταν ο πολυβραβευμένος Τόμας Πίντσον (¨V¨, ¨Συλλογή των 49 στο σφυρί¨, ¨Ουράνιο τόξο της βαρύτητας¨) και ο Τζέρομ Ντειβιντ Σάλιντζερ (Ο φύλακας στη σίκαλη), που δεν υπήρχε ούτε φωτογραφία τους, ούτε είχαν μιλήσει ποτέ σε δημοσιογράφο, ενώ λιγότερο απόκοσμος ήταν ο τιμημένος με Νόμπελ Έρνεστ Χεμινγουέη. Νομπελίστας ήταν και ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, που απείχε επιμελώς από τη δημόσια ζωή και τον ίδιο τρόπο αθόρυβης ποιητικής δημιουργίας και προσωπικής ζωής ακολούθησαν ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Εγγονόπουλος και ο Μίλτος Σαχτούρης, όλοι τους σουρεαλιστές. Στη νεότερη παγκόσμια λογοτεχνία γνωστοί απόκοσμοι συγγραφείς είναι ο Λατινοαμερικάνος Κάρλος Καστανέντα και ο Τσέχος Μίλαν Κούντερα.

Έρνεστ Χεμινγουέη

Μίλαν Κούντερα

Το ζητούμενο δεν είναι όμως τι επιλέγουν να κάνουν ή τι δεν κάνουν στη ζωή τους οι διανοούμενοι συγγραφείς, όσο η δική μας στάση. Αυτοί έχουν επιλέξει να επικοινωνούν με το κοινό τους μόνο με αυτό που ξέρουν πολύ καλά να κάνουν, την τέχνη τους, χωρίς να ανακατεύονται στο πλήθος ή να χρησιμοποιούν τη δημοσιότητα. Σε αντίθετη περίπτωση θα έκαναν κάτι που δε θα πίστευαν και θα αναιρούσε όλο τους τον ιδεολογικό κόσμο, που εκφράζουν και στα έργα τους. Μην απαιτούμε λοιπόν από τους πνευματικούς ανθρώπους να ¨κατέβουν¨ στο επίπεδο του λαού, όσο ν’ ανεβάσουμε εμείς το δικό μας επίπεδο και να προσεγγίσουμε το έργο τους. Ο πνευματικός άνθρωπος δεν είναι διαλαλητής, δεν εμπορεύεται τις γνώσεις ή το ταλέντο του, δεν αυτοδιαφημίζεται ως διανοούμενος ή συγγραφέας. Αυτές τις ιδιότητες τις αποδίδει ο κόσμος στους πραγματικά εκλεκτούς. Ο Χεμινγουέη έλεγε σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του ότι ¨όσο πιο καλός είναι ένας συγγραφέας, τόσο λιγότερο μιλάει για τον εαυτό του και για το έργο του¨. Πόσο αντιφατική είναι όμως η κατάσταση σήμερα που διάφοροι επώνυμοι συγγράφουν για να γίνουν συγγραφείς και οργανώνουν event, όπως το λένε, για παρουσιάσεις βιβλίων με τηλεοπτική κάλυψη και τη συνδρομή των εκδοτικών οίκων, σαν να είναι κοσμικά πάρτυ; Αυτά βλέπει ο κόσμος και κρατάει αποστάσεις, γιατί κανένας μεγάλος ποιητής μας ή λογοτέχνης δεν έγινε σπουδαίος από τέτοιες παρουσιάσεις βιβλίων και πληρωμένες διαφημίσεις. Το αντίθετο μάλιστα…

Παράλληλα κείμενα:

¨Χρόνια τώρα περνάω τις ώρες μου με κάτι μισοσβησμένες νωπογραφίες. Ξυπνάω τις νύχτες ανήσυχος για κάποια απόχρωση του μωβ, ποτέ όμως για το τι μπορεί να γίνεται στα εμπορεία της Αγοράς. Ακούω πως έχουν πέραση τα δάκρυα και οι αναστεναγμοί, τ’ αντίγραφα όχι τα πρωτότυπά τους, όπως και οι διακυμάνσεις του δολλαρίου, ο πληθωρισμός και οι συναλλαγές κομμάτων – αλίμονο. Έφτασα στο σημείο να ονειρεύομαι για τον άνθρωπο μια καινούργια Σαρακοστή, όπου νηστεύει όλους τους καρπούς της επικαιρότητας.¨ Οδυσσέας Ελύτης

2) ¨Δεν είναι οι διανοούμενοι που σιωπούν, αλλά η κοινωνία που δεν ακούει, η κοινή γνώμη που δεν προσέχει, ούτε αφουγκράζεται. Ο λόγος τους έχει χάσει το παραδοσιακό βάρος του, δεν έχει την απήχηση που είχε. Αυτό που προβάλλεται η εκτιμάται είναι η πληροφορία και η εξειδικευμένη γνώση κι όχι ο γενικότερος στοχασμός. Πολλοί επιστήμονες είναι ειδικοί σε διάφορους γνωστικούς κλάδους, μελετητές, τεχνοκράτες, δεν έχει όμως διαμορφωθεί ανάμεσά τους ουσιαστικός σύνδεσμος πνευματικός, που να τους θέτει ενιαίους κοσμοθεωρητικούς και πρακτικούς προσανατολισμούς και να ελέγχει άγρυπνα την πραγματοποίησή τους. Είναι επομένως και μάταιο ν’ αναζητήσουμε σ’ αυτούς μια ολοκληρωμένη εθνική ιδεολογία που θα τους ένωνε σε μια ενιαία εθνική δράση πνευματικής ηγεσίας.

Δεν είναι ακριβές ότι η πνευματική ηγεσία σιωπά, οι εκπρόσωποί της είναι λαλίστατοι. Το ζήτημα είναι περί τίνος μιλούν, ποιοι είναι εκείνοι που τους θέλουν να μιλούν και ποιοι τους ακούν. Το ζήτημα είναι επίσης αν με τα λεγόμενά τους αναλαμβάνουν την ευθύνη του ρόλου τους. Οι φορείς του νέου κόσμου, τα Μέσα, έχουν κάνει τις επιλογές τους και προβάλλουν τη διανόησή τους ως τη μόνη που μπορεί να ¨παίξει¨ στο χρηματιστήριο των νέων αξιών. Αρκετοί διανοούμενοι έχουν ενσωματωθεί σ’ αυτό το σύστημα αξιών και μέσω των ΜΜΕ αρθρώνουν λόγο, ο οποίος δεν είναι πλέον ανατρεπτικός, αλλά απλώς γοητευτικός για την πλειοψηφία των τηλεθεατών.¨Επαγγελματίες¨ διανοούμενοι, απευθύνονται στο βουβό κοινό των σφυγμομετρήσεων και το πληροφορούν, το διασκεδάζουν και το χειραγωγούν. Έτσι στον κόσμο των σκηνοθετημένων γεγονότων η κριτική σκέψη μπαίνει στο περιθώριο. Οι σύνθετες διασυνδέσεις μεταξύ του κόσμου της αγοράς, της πληροφορίας και της διανόησης μετασχηματίζουν τον ίδιο το θεωρητικό λόγο, ο οποίος καθώς ενσωματώνεται στα επικοινωνιακά δίκτυα υιοθετεί τη μορφή των μίντια, χάνει το κριτικό του περιεχόμενο και γίνεται ο ίδιος θέαμα.¨ (από δημοσιεύματα στον Τύπο)